Theseus’un Gemisi Paradoksu ve Kimlik Sorunu
Theseus’un Gemisi – Theseus Kimdir?
Theseus, Antik Yunan Mitolojisi kahramanı. Annesi Ethra, babası ise Egeus ya da Poseidon olduğu söylenir.
Theseus, Atina’nın efsanevi kralı ve İyonya’nın baş kahramanıydı. Atinalılar onu büyük bir reformcu olarak kabul ediyorlardı. Attika’nın Atina önderliğinde siyasi bütünleşmesini sağlayan kişi olduğu kabul ediliyordu.
Anlatıya göre Atina’nın yüce krallarından Egeus çokça kadınla evlenmesine rağmen çocuk sahibi olamamaktadır. En sonunda Troezen kralının kızı Ethra ile evlenir. Rivayete göre, Ethra yüzerken Denizlerin Tanrısı Poseidon ile birlikte olur ve hamile kalır. Atina kralı Egeus, çocuğun dünyaya gelmesini beklemeden Atina’ya geri döner ancak gitmeden önce sandaletini ve kılıcını oldukça ağır bir kayanın altına bırakır ve Ethra’ya, çocuğun büyüdüğünde kayayı kaldırmasını böylelikle Atinalı olduğunun ispatlanabileceğini söyler.
Theseus büyüdüğünde, kayayı kaldırır ve annesinin gerçek kimliğini açıklamasıyla babasının emanetlerini yurduna götürebilmek için yola çıkar. Yolda Skiron, Sinis bir de Prokrustes adlarındaki haydutları öldürür.
Çeşitli engellerden sonra Atina’ya ulaşan Theseus, babası Egeus’a oğlu olduğunu söylemez ancak Egeus’un eşi Medea, Theseus’un velihat olduğunu anlar ve kendi oğlu Medus yerine tahta geçmesinden korktuğu için Theseus’u öldürmeye karar verir. Ölmesi için, Theseus’tan Maraton boğasını öldürmesini ister ancak Theseus, Maraton boğasıyla duygusal bir bağ kurar. Maraton boğası yerine başka bir boğa bulur ve onu öldürüp, Atina’ya getirir. Planının başarısız olduğunu gören Medea, Theseus’u zehirlemeye karar verir. O sırada Egeus, kılıcını ve sandaletlerini görerek, Theseus’un oğlu olduğunu anlar ve zehiri döker. Bunun üzerine Medea ve Medus sürgün edilir.
Theseus ve Minotor Efsanesi
Girit kralı Minos’a yenilen Atinalılar, barış anlaşması gereğinde dokuz yılda bir, Minotor adlı öküz başlı canavara yedi genç kız ve erkeği kurban etmek zorundadır. Theseus ise, buna bir son vermek için Minotor’la savaşmaya gönüllü olur. Babasına eğer kazanırsa dönüşte beyaz bir yelken açacağını, böylelikle zaferlerini duyuracağını söyler. Yedi kız ve erkekle, gemisine binip yola çıkarlar.
Kral Minos’un kızı Ariadne, Theseus’a aşık olur ve Minotor’un yaşadığı labirente girdikten sonra çıkabilmesi için ona bir ip yumağı verir. Theseus, Minotor’u öldürür. Atinalı gençleri de kurtararak, ip yumağı sayesinde yolunu bularak labirentten çıkarlar. Ariadne’ı da yanına alıp, Atina’ya yelken açar ancak Nakşa adasında mola verdiklerinde onu adada unutur.
Theseus uzun bir deniz yolculuğundan sonra, Atina’nın kadrajına girdiğinde sevgilisiyle birlikte, beyaz yelkeni çekmeyi de unutmuştur. Kalesinden koyu renk yelkeni gören babası Egeus, denize atlayarak intihar eder. (Ege Denizi’nin adını buradan aldığı söylenir.)
Babasının acı ölümünden sonra Theseus, Atina kralı olur ve Amazonlar’ın kraliçesi Antiope ile evlenir. Bu evlilikten oğlu Hippolitus dünyaya gelir. Ancak Amazon kraliçesi Antiope kocasıyla birlikte savaşırken ölür. Ölümünden sonra Theseus, Ariadne’nın kızkardeşi Faidra ile evlenir. Faidra’nın Hippolitus’a zalimce davranmasının üzerine, anlatılara göre Theseus, Atina’dan ayrılarak son yıllarını İskiri adasında geçirmiştir…
Theseus Gemisi Paradoksu
Düşünce deneyleri, Antik Yunan Çağı’ndan beri kullanılan bir felsefi düşünme tekniğiydi. Theseus’un Gemisi paradoksu’da en çok bilinen deneylerinden biriydi. Plutark’ın aktardığı Yunan efsanesine göre; Girit’ten zaferle dönen Theseus’un gemisi bir başarı nişanı göstergesi olarak anıtlaştırılıp, limanda muhafaza edilmekteydi. Gel zaman, git zaman gemi çürümeye ve eskimeye başlar. Zaman içinde parçaları zarar gördükçe yenileriyle halk tarafından değiştirilmektedir. Öyle ki bir gün, geminin malzemelerinden geriye bir şey kalmamıştır, her bir parçası değiştirilmiştir.
Tartışma konusu ise şu olacaktır; limanda Theseus’a atfedilen yeri değiştirilmeyen ancak parçalarından eser kalmayan, yenilenen bu gemi yine de Theseus’un gemisi midir?
“Yine de bu gemi, Theseus’un gemisi midir?” sorusu bir sorudan ziyade içinden çıkılamaz bir paradoksu kullanarak yapılan düşünme pratiğini amaçlar. Sorunun tahmin edilebilir iki cevabı vardır. Parçaları değişse dahi gemi yine Theseus’un gemisidir ya da bu değişimle birlikte Theseus’un gemisinden eser kalmamıştır. Üstüne düşünenler, cevabına evet veya hayır dediklerinden sonra düşünce tarihindeki ortaya atılan fikirlerle birlikte açıklamaya girişeceklerdir.
Filozoflarla Theseus’un Gemisi Paradoksu
Antik filozoflardan Herakleitos’un felsefesi üzerinden paradoks değerlendirilirse, “değişmeyen tek şey değişimdir”. Ve Theseus’un Gemisi savaştan sonra, Girit’ten Atina’ya yol almaya başladığında bile Theseus’un Gemisi değildir. Kimine göre ise; insanlar onu Theseus’un Gemisi olarak gördüğü sürece gemi değişmez. Altında yatan fiziki bir görüş değil de manadır.
Aristoteles’e göre bir varlığı tanımlayan dört neden vardır. Şekilsel neden veya şekil, bir varlığın görünüşü, tasarımıdır. Maddesel neden, maddesidir. Aristo’ya göre bir şeyin neliğini şekilsel neden tanımlar, dolayısıyla Theseus’un gemisi, aynı gemi olarak kalmıştır, zira şekli değişmemiştir. Aristo’nun diğer bir nedeni nihai neden veya maksattır. Theseus’un gemisinin tahtaları değişse de maksadı (Theseus’u taşımak) değişmemiştir, hala aynı gemidir. Son olarak etkin neden bir şeyin kim tarafından ve nasıl yapıldığıyla ilgilidir. Örneğin, bir geminin hangi tür ustalarla, ne tür aletlerle yapıldığı. Theseus’un gemisini ilk yapan ustalar ve onların aletleri, gemiyi onaranlarla aynı olduğu için, bu neden açısından da gemi aynı kalmıştır.
Modern filozof Hobbes, paradoksu daha da çetrefilli bir hale getirir. Şayet değişen gemi parçaları bir yerde toplansa ve o parçalarla yeni bir gemi yapılsa, Theseus’un gemisinin eski parçalarından yapılan gemi, Theseus’un gemisi olarak görülebilir mi?
Kimlik Sorunu
Paradoksun kimlik sorunuyla da ilişkisi vardır. Paradoksu insan bedenine uyarlarsak bir insanın tüm organları veya bedeni operasyonlarla seneler içinde değiştirilse, başlangıçtaki insanla, değişen insan aynı kişi midir? Bu soruyu duygusal bağ kurduğumuz insan veya hayvana uyarlarsak… Sevdiğimiz canlının fiziksel özellikleri tamamıyla değişse, sevdiğimiz şey hala, o şey midir?
