Simone Weil’in Felsefesi | Dikkat ve Ahlaki Sessizlik

Simone Weil (1909–1943), modern felsefenin sessiz devrimcilerinden biridir. Felsefe tarihinin gürültülü sistematik inşaları arasında, Weil’in sesi çoğu zaman bir fısıltı gibi gelir: ama bu fısıltı, duyabilen için bir sarsıntıdır. Onun düşüncesi, çağdaşlarının çoğunun aksine, sistem kurmaktan çok tanıklık etmeye, kavram üretmekten çok tecrübenin hakikatine yönelir. Kendi deyimiyle, “gerçek fikirler sadece sessizlikten doğar.”

Dikkat ve Ahlaki Eylem: Epistemolojiden Etiğe

Weil’in felsefi projesi, epistemolojik bir soru olan “nasıl bilebiliriz?” sorusunu, ahlaki bir soruya dönüştürür: “nasıl var olabiliriz ki başkasının varlığını gerçekten görebilelim?”. Bu dönüşümde temel kavramı “dikkat”tir (attention).

Dikkat, Weil için sadece zihinsel bir meşguliyet değildir; ahlaki ve metafizik bir tavırdır. Dikkat eden özne, iradesini askıya alır, dünyayı olduğu gibi karşılamaya razı olur. Bu nedenle dikkat, bir tür içsel boşluk, neredeyse Budistçe bir “benliğin kenara çekilişi”dir. Iris Murdoch da bu kavramı benimseyerek dikkat kavramını “ahlaki hayatın kalbi” olarak nitelemiştir. Weil’in sezgisel etik görüşü burada görünür hâle gelir: iyi olanı yapmak, aktif bir seçimin değil, dünyaya açık bir mevcudiyetin sonucudur.

“Dikkat, en nadir ve en saf cömertlik biçimidir.”

Decreation: Benliği Geri Vermek

Simone Weil’in en özgün kavramlarından biri “decreation”dır. Yaratıcı Tanrı’nın, yaratma eylemiyle kendini geri çekmesi gibi, insanın da benliğini Tanrı’ya iade etmesi gerekir. Bu, Weil’in mistik düşüncesinin temelidir. Ama mistisizm burada soyut bir yücelik değil, acının ve kaybın tam ortasında yankılanan bir çağrıdır.

“Gerçek dikkat, dua etmenin en saf halidir.”

Decreation, öznenin kendi merkezinden uzaklaşmasıdır. Bu, modern felsefenin büyük bir kısmında yer alan “özne” merkezli düşünüşe radikal bir eleştiridir. Descartes‘ın cogito’su, Weil’in düşüncesinde sessizlikle bozulur. Weil’in metafizik anlayışı, Tanrı’nın ve hakikatin, egonun geri çekilişiyle mümkün olduğunu ileri sürer. Bu anlamda onunla Emmanuel Levinas arasında güçlü bir bağ kurulabilir. Her ikisi de, etik olanın, başkasının yüzünde belirip benliği geri plana ittiğini savunur.

Acı, Zorunluluk ve Lütuf

Simone Weil’in ontolojisi, iki temel kuvvet etrafında döner: zorunluluk (necessité) ve lütuf (grâce). Zorunluluk, fiziksel dünyayı ve insanın acı çeken doğasını belirler. Lütuf ise, hiçbir zorunluluk olmadan gelen, hesap dışı olan, Tanrısal olanın tezahürüdür.

Weil’e göre, insan ancak acının derinliğinde lütfu duyumsayabilir. Bu düşünce, klasik teodise problemlerini altüst eder. Kötülüğün Tanrı ile ilişkisi, burada cezanın ya da sınamanın ötesine geçer. Acı, Tanrı’nın yokluğudur; ama tam da bu yoklukta, bir varlık çağrısı mümkündür.

Simone Weil bu noktada Augustinus’tan ayrılır. Augustinus kötülüğü irade eksikliğiyle, yani insanın Tanrı’dan uzaklaşmasıyla açıklar. Weil ise kötülüğü, varoluşsal bir zorunluluk, ontolojik bir sükût olarak görür. Dolayısıyla onun kötülük anlayışı, insanın özgürlüğü kadar kırılganlığını da vurgular.

Platon’dan Pascal’a: Felsefi Arkaplan

Weil’in düşüncesi, Antik Yunan’dan Hristiyan mistisizme uzanan geniş bir düşünce silsilesiyle örülüdür. Platon’un idealar öğretisini, özellikle “iyi ideası”nı, etik bir dikkat nesnesine dönüştürür. Platon için idealar teorik bir hakikat düzlemidir; Weil içinse iyi ideası, varlığın içindeki sessiz ışıltıdır, sadece dikkatle fark edilebilir.

Blaise Pascal ile Weil arasındaki bağ ise, inancın akıl karşısındaki kırılgan doğasına dairdir. Her ikisi de inancı, bir “bahis”ten ya da rasyonel sistemden ziyade, içsel bir açlık, bir teslimiyet olarak görür.

Sonuç: Sessiz Bir Felsefenin Yankısı

Simone Weil’in felsefesi bir sistem değil, bir yolculuktur. Bu yolculuk, benliğin çözülüşü, başkasının acısına dikkat, Tanrı’nın yokluğunda inatla kalan bir sessizlik üzerine kuruludur. Onun düşüncesi, modernliğin bilgiye, kontrole ve güce dönük eğilimini tersyüz eder. Felsefeyi tekrar bir yaşam biçimi olarak düşünmeye çağırır.

Bu nedenle Weil’in felsefesi, okunmaktan çok dinlenmeli; anlaşılmaktan çok duyulmalıdır…

Simone Weil’in Sözleri

• “Acı çeken birine dikkatini verebilmek çok nadir ve zor bir şeydir; neredeyse bir mucizedir.” (Tanrı’yı Beklerken / Waiting for God)
• “Kusurlarımızı irade gücüyle değil, dikkatle iyileştirmeyi denemeliyiz.” (İlk ve Son Notlar / First and Last Notebooks)
• “İnsan yüreğini delen sadece iki şey vardır: güzellik ve ıstırap.” (Yerçekimi ve İnayet / Gravity and Grace)
• “Sıkıntı, insanı sürekli ‘neden?’ diye sormaya zorlar — ve bu sorunun özü itibariyle bir yanıtı yoktur.” (İlk ve Son Notlar / First and Last Notebooks)
• “Dertlerimizin yok olmasını dilememeliyiz; onları dönüştürebilme inayetini dilemeliyiz.” (Yerçekimi ve İnayet / Gravity and Grace)
• “Tüm günahlar, içsel boşlukları doldurma çabalarıdır.” (Yerçekimi ve İnayet / Gravity and Grace)
• “Bağlılık, yanılsamaların en büyük üreticisidir; hakikat, ancak bağsız biri tarafından kavranabilir.” (İlk ve Son Notlar / First and Last Notebooks)
• “Yalnızlıktan kaçmayı istemek bir korkaklıktır. Dostluk aranmaz… dostluk yaşanır.” (İnsan Kişiliği / Human Personality)
• “Köklü olmak, insan ruhunun belki de en önemli ama en az tanınan ihtiyacıdır.” (Kökler / The Need for Roots)

Kaynakça:

• Yerçekimi ve İnayet (Doğu Batı) M. Mukadder Yakupoğlu
• Yerçekimi ve Tanrı’nın Lütfu (Mor Yayınları) M. Mukadder Yakupoğlu
• Tanrı’yı Beklerken (FOL Kitap) Kenan Sarıalioğlu
• Kökler: İnsanın ve Ruhun İhtiyacı (Ketebe)